مهارت حل مسئله
حل مسئله از جمله مسائلی است که به صورت پیوسته با آن درگیریم. در هر شرایطی که باشیم باید مدام در مورد شرایط مختلف تصمیم بگیریم و مسائل مختلف را حل کنیم، حتی کودکان هم پیوسته در حال حل مسئله در دنیای خود هستند. با توجه به همین موضوع، می‌توان گفت مهارت حل مسئله توانایی بسیار مهمی است که همه ما باید آن را داشته باشیم و در روابط شخصی، درس و محیط کار از آن استفاده کنیم. این جا راهنمای کاملی را در مورد مهارت حل مسئله و راههای بهبود آن آورده‌ایم که امیدواریم برای شما مفید باشد.
مهارت حل مسئه
بیایید نگاهی به برخی نکات درباره حل مشکلات بپردازیم و می‌توانید در هر فعالیتی آن‌ها را به کار برید :
- اول: مشکل را به روشنی مشخص نمایید و پس از شناسایی دقیق دنبال راه حل مناسب باشید.
- دوم: سریع دنبال نتیجه نباشید. اطمینان پیدا کنید راه حل‌های انتخابی شما مناسب مشکلتان است و شما را به نتیجه دلخواه می‌رساند.
- سوم: روش‌های مختلف را امتحان کنید: برای هر مشکل راه حل خاص خودش را بیابید و گاهی با ایجاد خلاقیت می‌توان راه حل‌های جدیدی برای حل برخی مشکلات ابداع نمود.
- چهارم: حل مشکلات را بر اساس منطق پیش ببرید و با بالا بردن سطح آگاهی‌تان سعی کنید برای حل مشکلات از روی احساسات تصمیم نگیرید.
- پنجم: اتاق فکرایجاد کنید: برای حل مشکلات، گروه ایجاد کنید چرا که دیدگاههای متفاوت راه‌حل‌های متنوعی برای پیشبرد کار ارائه می‌دهند.
- ششم: تمام راه حل‌های موجود را مستند کنید. عادت کنید روند حل مشکلات را ثبت کنید تا تمام آموخته‌های جلسه را حفظ کنید و اجازه دهید ایده‌ها توسعه پیدا کنند. بسیاری از تکنیک‌های حل مشکل شامل ایجاد اسناد یا منابع مشترک است، حتماً آن‌ها را نگه دارید و با بقیه اعضا به اشتراک بگذارید تا همه بتوانند به‌راحتی در روند انجام کار قرار گیرند.
- هفتم: داشتن یک شخص ثالث بی طرف در قالب یک تسهیل کننده می‌تواند در یافتن راه حل‌های عالی و حرکت در روند کار تفاوت‌های کارآمدی ایجاد کند.
برای به دست آوردن نتایج بهتر و ایجاد راه حل‌های معنی دار، یک تسهیل کننده را در جلسه حل مشکل خود در نظر بگیرید. در این مسیر با کمک گرفتن از متخصص روانشناس از تصمیم گیرهای عجولانه و هیجانی جلوگیری کرده و مهارت‌های لازم را بیاموزید.
فرایند حل مسئله
مانند هر مهارت دیگری، حل مسئله هم فرایند خودش را دارد. شما برای این که بتوانید یک مشکل را به صورت موثر و موفق حل کنید ابتدا نیاز دارید مراحل مشخصی را پشت سر بگذارید:
۱. تشخیص مشکل
بدیهی است که اولین قدم برای این که بتوانید مشکلی را حل کنید، این است که در درجه اول خود مشکل را تشخیص دهید. زمینه و علائم مسئله را پیدا کنید و سعی کنید ریشه‌های مسئله را نیز تشخیص دهید، چرا که خیلی اوقات اصلا مسئله و مشکل چیزی که ما فکر می‌کنیم نیست و در نهایت می‌فهمیم که باید موارد عمیق‌تری را حل کنیم. شناسایی الگوها، ناهنجاری‌ها یا انحراف‌هایی که نشانه وجود مشکل هستند، در این جا اهمیت زیادی دارد. از مهم‌ترین کارهایی که می‌توانید در این بخش انجام دهید پرسیدن سوالاتی است که به شفاف شدن مسئله کمک میک‌کند:
- آیا این مشکل قابل حل است؟
- مشکل چقدر بزرگ است؟
- چرا این مشکل ایجاد شده است؟
- چه چیزهایی در مورد وضعیت می‌دانم؟
- چه چیزهایی هست که من نمی‌دانم؟
- آیا افرادی وجود دارند که در ایجاد این مشکل نقش داشته باشند؟
- آیا الگویی در این مسئله وجود دارد و قبلا هم برای من رخ داده است؟
با پاسخ دادن به این سوالات می‌توانید درک واضح‌تری از مشکل داشته باشید و بتوانید برای حل مسئله زمان و منابع کافی را تخصیص دهید.
مسئله را ریشه یابی کنید
این نکته ساده را فراموش نکنید که تا وقتی ریشه اصلی مشکل را پیدا نکنید، همه راه حل‌ها موقتی هستند و هیچوقت نمی‌توانید مسئله را به کل حل کنید. بگذارید این جا یک مثال ساده بزنیم. فرض کنید یک ظرف دارید که مدام پر و سرریز می‌شود. شاید اولین راه حلی که به نظرتان برسد این باشد که ظرف را بزرگ‌تر کنید، اما این ریشه یابی مسئله نیست چرا که ظرف بزرگ‌تر هم در نهایت پر شده و سرریز می‌شود. بنابراین باید سراغ حل مساله به شکل جدی‌تری بروید و راجع به جریان سرازیر شده به سمت ظرف فکری کنید.
جمع آوری اطلاعات و ایجاد گزینه‌ها
بعد از این که خوب با ماهیت مشکل آشنا شدید، مرحله بعدی این است که دیتای لازم و مربوط به مسئله را جمع آوری کنید. برای این کار بسته به مسئله‌ای که با آن روبرویید، می‌توانید از جست و جوی اینترنتی گرفته تا پرس و جو از دوستان و آشنایان استفاده کنید و در مواردی به مشاور مثلا برای مشاوره شغلی استفاده کنید. سپس همه گزینه‌های احتمالی برای حل مساله را یادداشت کنید. هر مشکلی متفاوت است و طبیعیست که باید مسائل مختلفی را در نظر بگیرید:
- تا حد امکان اطلاعات واقعی را جمع آوری کنید.
- در مورد حل مسئله تیمی، برای رسیدن به بهترین راهبردهای مختلف، طوفان فکری ایجاد کنید.
- هنگام در نظر گرفتن سایر دیدگاه ها انعطاف پذیر باشید
- ببینید که آیا می‌توانید راه حل‌های مختلف را با هم ترکیب کنید تا یک برنامه جامع چند مرحله‌ای برای حل مسئله بسازید.
ارزیابی راه حل‌ها
در این مرحله باید راه حل‌های بالقوه مسئله را تحت یک فرایند ارزیابی دقیق قرار دهید. این معیارهای ارزیابی می‌تواند شامل موارد مختلفی همچون امکان سنجی، مقرون به صرفه بودن (در مورد حل مسئله شغلی و مالی)، همسویی با ارزش‌های سازمانی و تاثیرات بالقوه آن راه حل باشد. هم از روش‌های کمی و هم کیفی می‌توانید برای مقایسه و بررسی گزینه‌ها استفاده کنید. بعد از این باید راه حل‌های انتخاب شده را اولویت بندی کنید تا ببینید از کدام می‌توان استفاده کرد.
راه حلی را انتخاب کرده و بر اساس آن عمل کنید
بعد از این که مزایا و معایب هر راه حل را بررسی کرده و آن‌ها را اولیویت بندی کردید، بهترین مورد را انتخاب کنید و بر اساس همان جلو بروید. یک مسئله مهم این جا این است که به راهی که انتخاب کرده‌اید پایبند بمانید. این طبیعی است که افراد تحت فشار دچار استرس شوند و مدام در شک و تردید باشند یا بخواهند بعد از مدت کوتاهی روش حل مسئله خود را تغییر دهند که یکی از اشتباه‌ترین کارهای ممکن است. یک برنامه عملی برای اجرا تهیه کنید و اگر حل مسئله در پروژه یا با شرکت افراد دیگر است، آن را به طور واضح و مؤثر، چه شفاهی و چه کتبی با همه طرف‌های درگیر به اشتراک بگذارید.
ارزیابی و یادگیری
بعد از حل مسئله و گذشت زمان، وقت آن می‌رسد که به عملکرد خود نگاه کنید و آن را مورد بررسی قرار دهید. آیا راخ حلی که انتخاب کردید بهترین گزینه ممکن بود؟ شاخص‌های کلیدی عملکرد و معیارهای موفقیت را برای اندازه گیری میزان پیشرفت خود در نظر بگیرید. این سوالات را پاسخ دهید:
- راه حل کار کرد؟
- آیا این راه حل برای مشکلات دیگر جواب می‌دهد؟
- آیا اگر به عقب برمی‌گشتید تغییراتی ایجاد می‌کردید؟
- آیا راه حل دیگری بهتر کار می‌کرد؟
اگر هم نتوانستید به حل مساله برسید و روش‌تان جواب نداد، ایرادی ندارد. به جای آن می‌توانید از از اشتباه خود درس بگیرید و دفعه بعد، روش بهتری را انتخاب کنید.
برای حل مساله چه توانایی‌های باید داشته باشیم؟
حل مسئله آخرین مرحله است. مراحل زیادی قبل از آن وجود دارد که باید در آن‌ها توانایی داشته باشید تا هنگام به وجود آمدن مشکل بتوانید آن را راحت حل کنید. این مهارت‌ها همگی مهارت‌های حیاتی و پایه‌ای برای زندگی هستند که در زندگی شخصی و چه در محل کار به آن‌ها نیاز دارید تا بتوانید بهترین عملکرد ممکن را داشته باشید:
تصمیم گیری
اولین و مهم‌ترین توانایی که برای حل مساله به آن نیاز دارید، مهارت تصمیم گیری است. هیچ مشکلی را نمی‌توان بدون تصمیم گیری درست و اصولی حل کرد و برای این که بدانید کدام راه حل پیشنهادی بهتر است یا این که چه داده‌هایی را باید جمع آوری کنید، به این مهارت کلیدی نیاز دارید. برای تقویت مهارت تصمیم گیری این کارها را انجام دهید:
- واقع گرا باشید
- آنچه نمی‌دانید را مشخص کنید
- پیامدهای بلند مدت و کوتاه مدت را در نظر بگیرید
- ارزش‌های خود را بشناسید و به آن‌ها وفادار بمانید
مهارت‌های ارتباط موثر
توانایی برقراری ارتباط در هر مرحله از فرایند حل مساله ضروری است و این نکته بسیار برای کارهای تیمی و پروژههای صدق میکند، به طوری که در مصاحبه شغلی هم به آن اشاره می‌شود. شما باید هم مشکل و هم در نهایت راه حل را به طور واضح برای همکاران و مدیریت توضیح دهید. از طرف دیگر باید باید بدانید که چگونه سؤالات درست را بپرسید تا منبع مسئله را مشخص کنید و طوفان فکری بین همکاران خود راه بیندازید تا مشکل را پیدا و حل کنید.
تفکر تحلیلی
تحقیقات می‌تواند داده‌های زیادی به شما بدهد، اما داشتن مهارت تفکر تحلیلی به شما کمک میکند تصمیم بگیرید چه داده‌ها و منابعی با مشکل شما مرتبط هستند. تجزیه و تحلیل به شما کمک میکند تا الگوها و ناهنجاری‌ها را پیدا کنید و همچنین مشخص کنید که یک مشکل از چه زمانی شروع شده است و حتی از کجا نشات گرفته شده است. همین کار سبب می‌شود خیلی راحت‌تر مساله را ریشه یابی کرده و بتوانید به حل مسئله بپردازید.
حفظ خونسردی
نیازی به گفتن نیست که معمولا بهترین مهارت حل مسئله را از خود نشان نمی‌دهیم و تصمیمی که می‌گیریم ممکن است تحت تاثیر شرایط محیطی مختلف باشد. بنابراین حفظ خونسردی مخصوصا در شرایط حساس و زمانی که اوضوع خوب به نظر نمی‌رسد، اهمیت بالایی دارد. برای این که منطقی‌ترین کار را انجام دهید نیاز است که آرام، متمرکز و منطقی باقی بمانید.
تفکر انتقادی
مهارت تفکر انتقادی هم هنگام حل مسئله به کمک شما می‌آید. شما به این مهارت نیاز دارید تا بتوانید هنگام تلاش برای یافتن علت یک مشکل، کاملا عینی باشید و از تفکر خودمحورانه و هرگونه سوگیری شخصی اجتناب کنید. به علاوه با داشتن این مهارت می‌توانید راح‌تر خطاهای شناختی و فکری خود را شناسایی و آن‌ها را حذف کنید.
خوب گوش دادن
این موضوع نیز بیش از هرچیزی در محل کار یا جایی صدق میکند که وظایف سرپرستی یا رهبری را دارید. شما باید بتوانید تمام جزئیاتی که همکارانتان در مورد مشکل به شما می‌گویند را با دقت گوش داده و به آن‌ها اهمیت دهید. سوالاتی برای شفاف سازی بپرسید و دیدگاههای مختلف را بررسی کنید.
چگونه مهارت های حل مسئله خود را تقویت کنیم؟
راههای مختلف و متفاوتی برای بهبود توانایی در حل مسئله وجود دارد. بسیاری از این راه‌ها کارهای روزمره و جالبی هستند که می‌توانند به شما کمک کنند درک متفاوتی از قضایا به دست آورید یا این که ذهن و مغز خود را آموزش دهید تا در موقعیت‌های کلیدی بهتر عمل کند و راحت‌تر تصمیمات مورد نیاز خود را بگیرید. چند راه برای بهبود مهارت حل مسئله به شرح زیرند:
پازل و معما حل کنید
معماهای منطقی مجموعه‌ای از حقایق را ارائه می‌دهند و تنها بر اساس آن حقایق راه حلی می‌خواهند. می‌توانید آن‌ها را در کتاب‌ها، منابع آنلاین و برنامه‌هایی با پازل‌های عمومی به راحتی پیدا کنید. چنین فعالیتی شاید در ابتدا یک پازل ساده به نظر برسد، اما در عمل به شما کمک میکند تا مهارت‌های خود را روی تمرکز فقط بر روی داده‌های دقیق، تجزیه و تحلیل آن چه مهم است و به دست آوردن پاسخ صحیح تقویت کنید.
یک ژورنال یا دفترچه یادداشت داشته باشید
برای یادداشت ایده‌ها، مشاهدات و مشکلاتی که هنوز حل نکرده‌اید، وقت بگذارید و آن‌ها را به صورت منظم و دسته بندی شده ثبت کنید. خواه مجموعه ای از فهرست‌ها، یک ژورنال روزانه یا وبلاگی از افکار عمیق شما باشد، نوشتن مطالب به شما کمک میکند داده ها را سازماندهی کرده، الگوها را پیدا کنید و راحت‌تر ارتباط بین موارد مختلف را برای حل مسئله پیدا کنید.
بازی‌های ویدیویی انجام دهید
شاید عجیب به نظر برسد اما این کار واقعا تاثیر دارد. حل مسئله بخشی ذاتی از بازی های ویدئویی است زیرا شما باید به طور مداوم بر موانع در راه دستیابی به یک هدف خاص غلبه کنید یا آن‌ها را دور بزنید. بازی‌ها به شما یاد می‌دهند که چگونه با شکست کنار بیایید و در دستیابی به اهداف خود پافشاری کنید. بنابراین این دفعه که خواستید اوقات فراغت خود را با انجام بازی ویدیویی بگذرانید، با عذاب وجدان کمتری این کار را انجام دهید.
دیدگاههای دیگران را در نظر بگیرید
یکی از راههای بهبود مهارت حل مسئله، تمرین نگاه کردن به یک مسئله از منظری متفاوت است. خود را به جای همکاری که با او مخالفت کرده‌اید یا مشتری که محصول شما را نمی‌خرد قرار دهید. با تصور و درک انگیزه‌ها، احساسات و فرآیندهای فکری افراد دیگر، می‌توانید دید متفاوتی به یک مسئله داشته باشید و این جاست که به راه حل‌های بهتری هم دست پیدا می‌کنید. به علاوه این کار سبب می‌شود راحت‌تر بتوانید اعضای تیم خود را از روند اتفاقات راضی نگه دارید، زیرا از دید آن‌ها به مسائل باخبرید.
خواب کافی داشته باشید
خواب کافی روی همه عملکرد‌های بدن تاثیر می‌گذارد و مهم‌تر از همه آن‌ها هم عملکرد ذهنی افراد است. با داشتن خواب کافی نه تنها انرژي بیشتری خواهید داشت، بلکه ذهن شما هم اصطلاحا بازتر خواهد بود و می‌توانید با تمرکز بیشتری به حل مسئله فکر کنید. همچنین مغز در طول خواب فرایندهایی را طی میکند که سبب می‌شود هنگام بیداری راحت‌تر به یک مشکل بزرگ فکر کنید و برای آن چاره بیندیشید.
خود را در موقعیت‌های جدید قرار دهید
تمرین در محیط کنترل شده شروع خوبی است، اما قرارگیری در یک محیط ناآشنا یا یک موقعیت جدید، چالش‌های منحصر به فردی را ایجاد میکند و واقعا مهارت‌های شما را در معرض آزمایش قرار می‌دهد تا ببینید آیا در چنین شرایطی می‌توانید مهارت‌های حل مسئله خود را نشان دهید یا نه؟ سعی کنید در پروژههای جدید شرکت کنید، کار داوطلبانه انجام دهید یا یک کلاس جدید را شروع کنید تا بتوانید خود را در چنین موقعیت‌هایی قرار دهید.
تکنیک‌های حل مسئله
همانطور که در بخش‌‌های قبل به آن اشاره شد، قبل از حل مساله باید ریشهای مسئله را پیدا کنیم و با آن بیشتر آشنا شویم. اما چگونه می‌توان این کار را انجام داد؟ تکنیک‌های مختلفی برای این کار و به طور کلی برای کمک به حل مسئله وجود دارد که برخی از آن‌ها در مهارت‌های دیگر نیز راهگشا هستند:
تکنیک ۵ چرا
هر وقت به مسئله‌ای برخوردید، تنها کافیست ۵ سوال با شروع چرا را از خود بپرسید و به آن‌ها جواب دهید. به این تکنیک ۵ why گفته می‌شود و راه حل بسیار ساده‌ای برای رفع مشکل است. به طور مثال فکر کنید صاحب کسب و کار کالا‌های دیجیتال هستید و نوع خاصی از محصول مدام پس فرستاده می‌شود. این سوالات را از خود بپرسید:
- چرا محصول مرجوع می‌شود؟ به دلیل فرورفتگی کنترل پنل
- چرا در کنترل پنل فرورفتگی وجود دارد؟ به دلیل آسیب در حمل و نقل
- چرا در حمل و نقل آسیب می‌بینند؟ جون مطابق استاندارد بسته بندی نشده است.
- چرا مطابق استاندارد بسته بندی نشده است؟ زیرا فرایند کنترل بسته بندی در ارسال کالا وجود ندارد.
به همین راحتی می‌توان متوجه شد که با ایجاد تغییرات کوچک در دستورالعمل ارسال، رضایت مشتریان جلب خواهد شد. این سوالات تنها مربوط به کسب و کار نیست و برای مشاوره تحصیلی و شخصی هم می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
نمودار ایشیکاوا
این روش تنها مختص حل مساله نیست و در بسیاری از زمینه‌های توسعه شخصی کاربرد دارد، به طور مثال حتی در مشاوره کنکور فرد ممکن است برای ریشه یابی مشکلاتش از آن استفاده کند. در برخی موارد، یک مشکل می‌تواند به دلیل بیش از یک علت ریشهای باشد یا ممکن است عملکرد‌های مختلفی منجر به آن شود. با پرسیدن پنج سوال چرا نمی‌توانید چندین علت را بررسی کنید. نمودار ایشیکاوا نوعی نمایش تصویری است که اجازه می‌دهد رابطه علت و معلولی را مشاهده کنید و به دلیل شکل خاصی که دارد به آن نمودار استخوان ماهی نیز گفته می‌شود.
جمع بندی
توانایی حل مسئله یک مهارت است و مانند هر مهارت دیگری، می‌توانید با تمرین و استفاده از روش‌های و تکنیک‌های مختلف این مهارت را در خود بهبود دهید. برای این که بتوانید مشکلات خود را چه در محیط خانه و چه در محیط درسی یا کاری به راحتی حل کنید، قبل از هر چیزی باید نحوه برخورد با آن را بلد باشید. با توجه به موارد توصیه شده در بالا می‌توانید کم کم توانایی بیشتری در این زمینه به دست آورید، البته که همواره می‌توانید از خدمات مشاوره روانشناسی هم برای پیشرفت سریع‌تر خود استفاده کنید.
سوالات متداول
چرا مهارت حل مسئله مهم است؟
حل مسئله بسیار مهم است زیرا افراد و تیم‌ها را قادر می سازد بر موانع غلبه کنند، تصمیمات آگاهانه بگیرند و راه حل‌های نوآورانه پیدا کنند.
چگونه می‌توان توانایی حل مساله را در محیط کار افزایش داد؟
افراد می‌توانند مهارت‌های حل مسئله خود را در محیط کار با شرکت در چالش‌ها، تقویت ارتباط موثر، همکاری با دیگر اعضا و توسعه دانش خود از طریق فرصت‌های یادگیری بهبود ببخشند.
مهارت حل مسئله ویژگی ذاتی است یا اکتسابی؟
این مهارت اکتسابی است و می‌توان آن را از طریق تمرین مداوم، آموزش مناسب و شرکت در کارگاه‌ها و برنامه‌ها یاد گرفت و تقویت کرد.
